آشنایی با ساز سه تار
توضیحات:
-
به نام خدا
سه‌تار یکی از درونی‌ترین و متمرکزترین سازهاست، سازی که نوازنده آن را بیشتر برای دل خود می‌نوازند تا برای دیگری. (ژان دورینگ)
تاریخچه ساز سه‌تار
ساز سه تار از هزار سال پیش تاکنون در فرهنگ ایران وجود داشته است. گواه این امر را می‌توان در نقاشی‌ها و سنگواره‌های دوره‌ی ساسانی و پیش از آن مشاهده کرد. البته قدیمی‌ترین نمونه‌های باقی‌مانده از سه تار، متعلق به قرن یازدهم هجری، یعنی چهارصد سال پیش است.
سه تار در طول تاریخ با تلاش موسیقی‌دان‌های ایرانی، از تغییر و تکامل عود و تنبور به شکل امروزی خود درآمدهاست.
نام سه تار، از شکل و ساختار این ساز در گذشته گرفته‌شده است. سه تار در گذشته، دارای سه سیم بوده است. سیم چهارم این ساز، با نظر فعالان عرصه موسیقی در گذشته، یعنی افرادی مانند ابونصر فارابی، ابن‌سینا، صفی‌الدین ارمنی و ابوالحسن صبا بالاخره به این ساز اضافه شد. البته جایگاه این سیم در ساز، سومین سیم است، اما آخرین و درواقع چهارمین سیمی است که به سه‌تار اضافه‌شده است. بر اساس داستان‌های نقل‌شده این سیم را درویشی به نام مشتاق علیشاه به سه تار اضافه کرده است. ازاین‌رو عده ای آن را سیم مشتاق می‌نامند.
در اواخر دوران قاجار، یعنی دوران طلایی تار در ایران، از سه تار برای نواختن ردیف موسیقی ایرانی استفاده می‌شد، البته این ساز مانند تار به‌تدریج به سازی مستقل تبدیل شد.
گفتنی است پیش‌ازاین نواختن سه تار، بیشتر در بین اشراف زادگان و طبقات بالای جامعه رواج داشت، اما باهمت میرزا عبدالله فراهانی و با برگزاری کلاس آموزش سه تار، به‌تدریج این ساز در بین همگان رواج پیدا کرد.
سه تار را عده ای ساز شهری می‌نامند، چراکه متعلق به هیچ قوم و ناحیه ای در ایران نبوده و در حقیقت سازی ملی محسوب می‌شود.اجزای ساز سه تار
سه تار تنها ساز ایرانی است که با انگشت نواخته می‌شود، ساختمان این ساز خوش‌صدا و چوبی به‌طورکلی از دو بخش کاسه و دسته‌ی چوبی تشکیل‌شده است. سایر اجزای سه تار جزئی از این دو قسمت هستند. در ادامه تمامی اجزای این ساز به‌طور دقیق توضیح داده شده است:
کاسه سه تار
برای ساخت کاسه سه تار معمولاً از چوب توت استفاده می‌شود. کاسه این ساز می‌تواند از یک قطعه و یا ترک‌های جداگانه و به هم چسبیده تشکیل شده باشد. گفتنی است این جنس چوب علاوه بر کیفیت مناسب، تأثیر مثبتی در بالا بردن و رسایی صدای ساز دارد.
کاسه سه تار در حقیقت از کاسه‌ی عود و تنبور منشأ می‌گیرد، اما باید توجه داشت کاسه این ساز کوچک‌تر بوده و شکلی مانند گلابی دارد.
طول کاسه معمولاً بین ۲۶ تا ۳۰ سانتی‌متر است و عرضی حدود ۱۲ تا ۱۶ سانت دارد. برای چنین ابعادی، می‌توان عمقی حدود ۱۳ سانت را تخمین زد.صفحه سه تار
پوشش نازک چوبی روی کاسه سه تار را صفحه می‌گویند. سه تارهای خوش‌صدا، معمولاً صفحاتی باکیفیت و مرغوب دارند.
بخش مهم صفحه چوبی، حفره یا سوراخ‌هایی است که روی آن قرار دارد و درواقع محلی برای خروج صدای ساز است.
اگر دست راست باشید، معمولاً دست راست شما، هنگام نواختن روی این صفحه قرار می‌گیرد. گاهی برای افراد چپ دست، خلاف این مسئله صادق است.دسته ساز سه تار
دسته‌ی سه‌تار از جنس درخت گردو است. این قسمت، از سطحی مسطح و صاف در بخش رویین و سطحی نیم‌دایره یا به اصلاح استوانه ای در بخش زیرین تشکیل‌شده است.
این لوله‌ی توپر، طولی حدود ۴۰ تا ۴۸ سانت دارد. عرض آن بسیار کمتر از کاسه و مقداری حدود ۳ سانت است. گاهی برای پوشاندن دسته‌ی ساز از استخوان شتر استفاده می‌شود. این کار علاوه بر زیبایی باعث ماندگاری و افزایش عمر ساز می‌شود.خرک
خرک، قطعه‌ی چوبی و کوچکی است که می‌تواند روی صفحه‌ی چوبی سه‌تار حرکت کند و در فاصله‌ی سه انگشتی از انتهای کاسه قرار دارد. وظیفه‌ی این قطعه کوچک انتقال صدا از سیم‌ها به صفحه سه‌تار است. سیم‌ها از شیارهای کم‌عمقی که در سطح خرک وجود دارد گذشته و به بالای ساز می‌روند. گفتنی است که وجود شیارها فاصله‌ی مناسب بین سیم‌ها را تأمین می‌کند. این قطعه کوچک محرک عرضی حدود ۵تا ۶ سانت دارد و ارتفاع آن به کمتر از ۱ سانت می‌رسد.
سیم گیر
سیم گیر همان‌طور که از نامش پیداست وظیفه‌ی نگه‌داری از سیم‌ها را بر عهده داشته و گره سیم‌ها به شیار روی آن می‌افتد. سیم گیر در انتهای کاسه قرار دارد. درگذشته از سیم گیرهای با جنس استخوان استفاده می‌شد اما امروز نوع چوبی آن متداول‌تر است. چوب به‌کاررفته در سیم گیر معمولاً از جنس شمشاد جنگلی یا فوفل است.
شیطانک
وظیفه‌ی شیطانک تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته است. این وسیله بین قسمت اصلی دسته و پنچه ساز قرار دارد.
جنس شیطانک معمولاً استخوان یا پلاستیک است.گوشی
کوک‌کردن سه‌تار به‌وسیله‌ی چرخاندن گوشی‌ها انجام می‌شود. در حقیقت با چرخاندن گوشی‌ها سیم‌ها که از سویی به سیم گیر و از سوی دیگر به گوشی وصل هستند، سفت یا شل می‌شوند. جنس گوشی‌ها معمولاً از چوب گردو است.
پرده سه تار
پرده نقش مهمی در تقسیم‌بندی فواصل آوایی یا به اصلاح محل نت‌ها ایفا می‌کند.
پرده درواقع دسته ای از نخ‌های باریک است که جنس آن می‌تواند الیاف پلیمری، ابریشم یا روده‌ی حیوانات باشد.
این نخ‌های ابریشمی به‌صورت سه‌لایی و چهارلایی در عرض دسته بسته می‌شوند. البته لازم به ذکر است که پرده‌ها بر روی سه‌تار قابلیت جابه‌جایی دارند.
هر سه تار از ۲۶ پرده تشکیل‌شده است. میزان فاصله میان شیطانک و پرده ای که قبل از آن بسته می‌شود، نقش مؤثری در صدای ساز دارد. حاصل همکاری و ترکیب پرده و سیم‌های سه تار محدوده صوتی حدود سه اکتاو است.سیم
سیم‌های سه تار از جنس فلز برنز و فولاد است. این سیم‌ها که به آن وتر نیز می‌گویند، بر اساس محل و ترتیب قرارگیری ضخامت و جنس مشخصی دارند. ترتیب نام‌گذاری و قرارگیری سیم‌ها در سه تار از بالا به پایین و به شرح زیر است:
- سیم اول یا حاد، قطری حدود ۲۰ تا ۲۲ میکرون دارد و از جنس فولاد است. رنگ این سیم سفید است.
- سیم دوم یا زیر با قطر ۲۲ تا ۲۵ میکرون، از جنس برنز و زردرنگ است.
- قطر سیم سوم یا مشتاق مانند سیم اول ۲۰ تا ۲۲ میکرون است. جنس این سیم فولادی و رنگ سفید دارد.
- سیم چهارم که آن را بم می‌نامند، از جنس فلز برنز و زردرنگ است. قطر این سیم بیشتر از سایر سیم‌ها و حدود ۳۵ تا ۴۰ میکرون است.
انواع کاسه در سه تار
به‌طورکلی دو نوع کاسه سه تار وجود دارد: سه تار کاسه بزرگ و سه تار کاسه کوچک.
- سه تارهای کاسه بزرگ که به الگوی استاد مهدی کمالیان مشهور هستند، معمولاً صدای بم‌تری دارند.
- سه تارهای کاسه کوچک که گاهی به آن الگوی استاد هاشمی نیز می‌گویند، صدای تیز و شفاف دارند.
شما با توجه به نوع صدا و سبک موردعلاقه‌ی خود می‌توانید یکی از این دو نوع را برای نواختن انتخاب کنید.
همه‌ی آنچه باید درباره‌ی صدای سه‌تار بدانید
سه تار را می‌توان یکی از نرم‌ترین سازهای جهان دانست. برخورد سیم با انگشتان در این ساز، موجب خلق آوایی می‌شود که شاید حجم کمتری نسبت به سایر صداها داشته باشد، اما بی‌شک یکی از لطیف ترین صداهاست. همین ویژگی سه تار را به سازی برای نواختن در تنهایی تبدیل کرده است. تماس مستقیم سیم سه تار با انگشتان موجب برقراری ارتباط عاطفی و روانی نوازنده با صدا و آوا در این ساز می‌شود. احساسی که در کمتر سازی می‌توان نظیر آن را پیدا کرد.
حال شاید بهتر بتوان درک کرد که چرا صوفیان در طول تاریخ همواره به سه تار صدای آن دل‌بستگی عمیق داشته‌اند. در این قسمت به‌طور مختصر به نحوه‌ی کوک‌کردن و انواع کوک سه‌تار پرداخته‌شده است:
کوک سه تار
کوک‌کردن سه تار، نخست از سیم اول شروع شده و الباقی سیم‌ها بر اساس سیم یکم کوک می‌شوند. کوک سیم اول معمولاً نت دو است. اگر با سایر سبک‌ها آشنایی داشته باشید نت دو ایرانی را می‌توانید معادل با یک پرده پایین‌تر از نت دو در موسیقی کلاسیک و همچنین معادل با سی بمل در دیاپازون در نظر بگیرید.
البته برای تولید صدای بم‌تر ممکن است، ساز گاهی روی نت لا کوک شود. علاوه بر این، در کوک لا، سیم‌ها شل‌تر هستند و انگشت گذاری و اجرای برخی تکنیک‌ها روی این نت راحت‌تر است. در نظر داشته باشید شل‌تر بودن سیم‌ها باعث، ماندگاری بیشتر ساز می‌شود.
توجه داشته باشید که کوک ساز در هر دستگاه و مطابق با سبک و حال و هوای قطعه تفاوت‌هایی دارد که در ادامه آورده شده است:
کوک ماهور
کوک سه‌تار در این دستگاه، در حقیقت کوک پایه است. بیش‌ترین وسعت صوتی ساز، متعلق به این کوک است. اگر می‌خواهید با تیونر، سه‌تار خود را کوک کنید از متد “دوسلدو_دو” برای کوک در دستگاه ماهور استفاده کنید. توجه کنید که برای نت تیونر حرف C و برای نت سل، حرف g را نمایش می‌دهد.
- دو – سل – دو – دو ( از دو )
- دو – فا – دو – دو ( از فا )
- دو – سل – دو – فا ( از فا )
- دو – سل – دو – فا ( از دو )
- دو – سل – دو – دو
کوک شور
این دستگاه در حقیقت اصلی‌ترین و مادر تمامی دستگاه‌های موسیقی ایرانی است. تمامی دستگاه‌ها به نحوی از شور شکل‌گرفته‌اند. کوک سه‌تار در این دستگاه مشابه با کوک ماهور است. البته سیم چهارم در دستگاه شور، پنج پرده زیر شده و به‌جای نت دو روی نت فا کوک می‌شود. کوک سه تار در دستگاه شور به‌این‌ترتیب است: دوسلدو_فا
- دو – سل – دو – فا ( شور راست کوک از سل )
- دو – سل – لا – ر ( شور راست کوک از لا )
- دو – سل – ر – ر ( شور چپ کوک از ر )
- دو – سل – فا – ر ( شور چپ کوک از ر ) ( ابوعطا را هم می‌شود زد . )
- دو – سل – سل – فا ( شور راست کوک از سل )
- دو – سل – دو – دو ( از دو )
- دو – فا – سل – دو ( از سل )
کوک همایون
کوک مورد استفاده در این دستگاه مشابه با یکی از متعلقات دستگاه شور یعنی ابوعطاست.
- دو – سل – ر – ر ( از می کرن )
- دو – سل – دو – دو ( از رکرن )
- دو – سل – لا کرن – ر ( از لا کرن )
- دو – فا – سل – دو ( از لا کرن )
- دو – فا – سل کرن – می بمل ( از سل کرن )
معروف‌ترین نوازندگان سه تار
کشور ما از دیرباز تاکنون اساتید و نوازندگان چیره دستی در زمینه آموزش و نوازندگی سه تار داشته است که از مجموع آن‌ها می‌توان میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، احمد عبادی، نورعلی برومند، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، داریوش پیر نیاکان، عطا جنگوک، داریوش طلایی، کیوان ساکت، مسعود شعاری، حمید متبسم، کیهان کلهر، محمد فیروزی، کیا طبسیان، امیرحسین پورجوادی، قشنگ کامکار را نام برد.
برای یادگیری سه‌تار از کجا شروع کنیم؟
یادگیری و آموزش هر سازی در ابتدا به علاقه‌ی شما به موسیقی و سبکی که انتخاب کردید بازمی‌گردد. البته ساز سه تار به نسبت بسیاری از سازها، یادگیری آسان‌تری دارد و در صورت تمرین مناسب شما می‌توانید در بازه‌ی زمانی ۳ تا ۶ ماه، قطعات ماندگار و دل‌نشینی چون مرغ سحر را به‌راحتی بنوازید. البته باید توجه داشته باشید نوازندگی حرفه‌ای در هر سازی نیازمند زمان طولانی و تمرین بسیار است.