سازهای کوبه‌ای، سرگذشتی به قدمت تاریخ بشریت
توضیحات:
-
به نام خدا
اگر حنجره‌ی انسان و صدای ساطع‌شده از آن را در نظر نگیریم، صدای ساز کوبه‌ای را می‌توان اولین طنینی دانست که انسان به زمین هدیه داده است. سازهای کوبه‌ای از زمان پیدایش بشر خاکی تاکنون، همواره در تاریخ وجود داشته است. درواقع هرآن چه که امروزه به‌عنوان آلات موسیقی می‌شناسیم، ریشه در سازهای کوبه‌ای دارد. نواختن و ضربه زدن به‌منظور تولید صدا، در حقیقت در وجود تمامی انسان‌ها نهادینه‌شده و لذت‌بخش است. برای درک بهتر این مسئله کودکی در جنگل‌های آفریقا و یک کودک شهری با زندگی مدرن را در نظر بگیرید. هردوی آن‌ها به‌محض ورود به دنیای کودکانه شروع به ضربه زدن به اجسام اطراف، برای تولید صدا می‌کنند. باید توجه داشته باشید که آن‌ها، مانند یک پیانیست یا نوازنده ویولن عمل نمی‌کنند، بلکه برای تولید صدا و موسیقی بدون هیچ آموزشی از ضربه زدن روی اجسام استفاده می‌کنند. همین مثال، نیاز انسان به موسیقی و به‌ویژه حضور ذاتی سازهای کوبه‌ای در روح او را اثبات می‌کند. درواقع ضربه زدن را می‌توان ورای استعداد و نبوغ، یک نیاز ذاتی دانست؛ اما شاید همیشه به این فکر می‌کردید اولین ساز جهان چه نام داشته؟ در حقیقت آنچه از تاریخ انسان‌های ماقبل تاریخ مستند و به یادگار مانده است، حضور سازی طبل گونه را در میان آن‌ها نشان می‌دهد. این ساز هرچه بوده مانند اکثر سازهای کوبه‌ای از ساختمانی متشکل از یک پوسته‌ی رویین و بدنه‌ای چوبی یا استخوانی درست‌شده و صدایی مانند طبل داشته است. طبلی که تا امروز نیز همدم سرخ‌پوستان و قبایل بومی است. در بخش بعدی به انواع سازهای کوبه‌ای موجود در ایران و جهان از قدیمی‌ترین تا مدرن‌ترین آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
انواع سازهای کوبه‌ای
با توجه به آنچه در ارتباط با قدمت سازهای کوبه‌ای گفته شد، بدیهی است که این خانواده نسبت به سایر سازها از انواع بیشتر و متنوع‌تری تشکیل‌شده باشد. در این مقاله سازهای کوبه‌ای با توجه به نوع کوک تقسیم‌بندی شده‌اند. البته باید دقت داشته باشید با توجه به گستردگی سازهای کوبه‌ای، این پژوهش تمامی سازهای کوبه‌ای موجود در جهان را در برنمی‌گیرد و تنها به تعدادی از آن‌ها اشاره شده است.
سازهای کوبه‌ای با کوک معین
هنگ درام (Hang)
ساز هنگ درام را می‌توان ازجمله سازهای کوبه‌ای دانست که در عصر حاضر محبوبیت خاصی بین علاقه‌مندان به موسیقی دارد. این ساز از صفحه‌ی فلزی گرد که دارای قوس و برآمدگی هستند تشکیل‌شده است. اگر به این صفحات دقت کنید، روی آن‌ها اشکال بیضی یا دایره‌ای را می‌بینید که در سطح فلز به‌صورت فرورفتگی حضور دارند. این دایره‌ها در حقیقت محل نت‌های موسیقی هستند، شما با ضربه زدن به هرکدام از آن‌ها نت موردنظر خود را اجرا می‌کنید. باید دقت داشته باشید در هنگ دارم، نوازنده با کف دست به ساز ضربه می‌زند.
بلز (Bell)
ساز بلز یا گلوکن اشپیلز در حقیقت بیشتر برای آموزش موسیقی به کودکان به کار می‌رود. بلز به معنای زنگ یا زنگوله است و آن را می‌توان هم‌خانواده‌ی ساز مذهبی ناقوس دانست. وسعت صوتی آن حدود ۱.۵ تا ۲ اکتاو است و ساز ساده‌ای محسوب میشود. نت‌های در بلز روی تیغه‌های فلزی کوچکی که در ساختمان این ساز وجود دارد، اجرا می‌شوند.
زایلافون (Xylophone)
زایلافون ساختمانی مشابه با بلز دارد و نواختن آن مانند بسیاری از سازهای کوبه‌ای در طول تاریخ رواج داشته است. این ساز در کشورهای آسیانهی میانه پا به جهان گذاشته و سپس به اروپا برده شد. زایلافون از تیغه‌های چوبی با عرضهای مختلف تشکیل‌شده که روی یک صفحه قرارگرفته‌اند. هر قطعه چوب در حقیقت نقش یکی از نت‌ها را دارد. زایلافون نیز مانند بلز و سازهای این خانواده، سازی مناسب برای شروع درک دنیای موسیقی، به‌خصوص برای خردسالان است.
متالافون (Metallophone)
این ساز نیز همان‌گونه که از نامش پیداست، مشابه دو ساز پیشین است با این تفاوت که تیغه‌های متالافون برخلاف زایلافون به‌جای چوب، از جنس فلز است.
ناقوس لوله‌ای (Tubular bells)
این ساز از یک ساختمان چهارگوش فلزی و لوله‌ای تشکیل‌شده است که در بالای آن تعدادی لوله‌ی فلزی با طول‌های مختلف قرارگرفته است. هریک از لوله‌ها در این ساز، نقش یکی از نت‌ها را ایفا می‌کند. تولید صدا در این ساز از طریق ضربه‌ی چکش به بالای لوله‌ها ایجاد میشود.
سازهای کوبه‌ای با کوک نامعین
درام (Drum Kit)
درامز را در حقیقت می‌توان خانواده‌ی کوچکی از سازهای کوبه‌ای و موردعلاقه‌ی راکاستارها دانست. درامز، برخلاف سایر سازهای جهان، از مجموعه‌ی سازهای کوبه‌ای تشکیل‌شده و درنهایت، به سازی واحد به نام درامز تبدیل‌شده است. خانواده‌ی درامز، متشکل از طبل کوچک، طبل بزرگ، طبل فلور، جفت سنج، سنج کراش، سنج چینی، سنچ راید، سنج اسپلش و تام تام است. نوازنده درامز مانند یک رهبر ارکستر با تسلط کامل بر تمامی این سازها، با دو تکه چوب به سازهایی که دورتادور او را گرفته ضربه می‌زند و با پدالی که زیر پایش قرارگرفته، کنترل موسیقی را بر عهده می‌گیرد. گفتنی است درامز از سازهای پرطرفدار در سبک‌های بلوز، راک، پاپ، جز و متال است.
تمپو یا داربوکا (Tempo)
این ساز درواقع از یک ساختمان سفالی یا فلزی تشکیل‌شده که روی آن پوست کشیده و یک طرف آن باز است. بدیهی است که نوع سفالی تمپو از قدمت تاریخی بیشتری برخوردار است. برای نواختن تمپو معمولاً آن را بین دو پا و گاهی زیر بغل قرار می‌دهند و با کف دست به رویه‌ی پوستین آن ضربه می‌زنند.
تومبا (Tomba)
تومبا ساختاری مانند ساز درامز دارد، به این معنا که از گروهی از طبل ها تشکیل‌شده و سپس ساز مستقل تومبا را ایجاد کرده است. ساز تومبا سازی از خانواده‌ی کنگا است. کنگا همان‌طور که از نامش پیداست ریشه‌ی آفریقایی دارد و اولین بار در کنگوی افریقا نواخته شده است. تومبا بزرگ‌ترین ساز از خانواده‌ی کنگا است و از پنج طبل با اندازه‌های مختلف تشکیل‌شده است. برای یادگیری این ساز معمولاً از طبل‌های کوچک‌تر شروع کرده و به‌تدریج سازهای دیگر را به آن اضافه می‌کنند.
کاخن ( به اسپانیایی: Cajón)
کاخن در اسپانیایی به معنای جعبه یا صندوق است. این ساز مانند نامش از جعبه‌ای مستطیلی و چوبی تشکیل‌شده است که نوازنده برای نواختن روی آن می‌نشیند و با دست به جعبه ضربه می‌زند. قسمت اصلی کاخن که سیم‌های آن است درون این جعبه مخفی‌شده است. سیم‌های کاخن جنسی مانند سیم‌های گیتار دارند که با ضربه به ساختمان چوبی ساز به صدا درمی‌آیند.
تیمپانی (timpani)
تیمپانی نیز مانند درام و تومبا از مجموعه‌ای طبل تشکیل‌شده است. طبل‌ها در تیمپانی در حقیقت کاسه‌هایی از جنس فلز مس هستند که رویی پوستی دارند. نوازنده در تیمپانی با ضربه‌ی چوب، طبل‌ها را به صدا درمی‌آورد. ساز تیمپانی می‌تواند از گروه‌های دو یا پنج‌تایی طبل تشکیل‌شده باشد. برای کوک‌کردن تیمپانی، پوست رویی آن به‌وسیله پدال یا تنظیم‌کننده کشیده میشود.
بانگو (Bongo)
ساز بانگو متشکل از یک خانواده‌ی دو نفره است. این ساز آفریقایی کوبایی، در حقیقت دو طبل در سازهای کوچک و بزرگ است که در کشور اسپانیا، طبل بزرگ‌تر را مرد و طبل کوچک را زن می‌نامند. بانگو با دست نواخته میشود و در میان سبک‌های سالسا، سان کوبایی و جز کوبایی آفریقایی پرطرفدار است.
تیمبال (Timbale)
تیمبال مانند بانگو از دو طبل تشکیل‌شده است، با این تفاوت که تیمبال سازی تماماً فلزی است و طبل‌ها توسط یک پایه از سطح زمین جداشده و در کنار هم قرارگرفته‌اند. تیمبال علاوه بر این صدای شفاف‌تری نسبت بانگو دارد و به همین علت در اکثر سبک‌های موسیقی مانند راک، پاپ، جز و … پرکاربرد است.
سنج (Cymbal)
سنج در حقیقت صفحه‌ی دایره‌ی شکل و از جنس فلز برنج است که با ضربه‌ی چوب بر آن باعث تولید صدا میشود. البته نوع دیگری از سنج نیز وجود دارد که در آن به‌جای استفاده از چوب دو صفحه برنجی به هم کوبیده شده و صدا ایجاد میشود. از این ساز معمولاً برای کنترل ریتم در قطعات موسیقی استفاده میشود.
جیمبه (Djmbe)
جیمبه، سازی آفریقایی و همانند تمپو است. بسیاری این ساز را ریشه‌ی تمامی سازهای کوبه‌ای می‌دانند. جیمبه صدای اصیل و به عبارتی قبیله‌ای دارد. به دلیل توانایی بالا این ساز در تولید صوت‌های مختلف، جیمبه در اکثر سبک‌های موسیقی پرکاربرد است.
مثلث (Triangle)
ساز مثلث، از یک مثلث فلزی تشکیل‌شده که از یک رأس باز است. ضلع‌های این مثلث، درواقع لوله‌های فلزی به قطر یک سانتی‌متر هستند. این ساز علاوه بر ساختمان مثلثی از میله‌ی فلزی نیز تشکیل‌شده که با ضربه‌ی آن به مثلث، صدا ایجاد میشود. از مثلث معمولاً برای هم‌نوازی در ارکسترها استفاده میشود.
بلوک چوبی (Wood Block)
بلوک چوبی یا تپ باکس، قطعه‌ی چوبی مانند بلوک است که با ضربه زدن یک دسته‌ی چوبی به بدنه‌ی آن ایجاد صوت می‌کند. این ساز را با نامهای بلوک چوبی چینی یا کلاگ باکس نیز می‌شناسند. منشأ پیدایش بلوک چوبی کشور چین است. این ساز در حقیقت قابلیت اجرای نت‌های مختلف را ندارد و هر بلوک چوبی صدایی متفاوت از دیگری دارد.
تام تام (Tam Tam)
تام تام، صفحه‌ای دایره‌ای شکل است. صدا در این ساز با ضربه‌ی چکش به صفحه‌ی مدور تولید میشود. از تام تام معمولاً در ارکسترهای کلاسیک استفاده میشود. در فرهنگ چینی ساز تام تام را به نام کنگ نیز می‌شناسند. کنگ در حقیقت به معنای سنجی است که با چکش نواخته میشود.
دایره‌زنگی (Tambourine)
دایره‌ی زنگی درواقع یک ساز کوبه‌ای دستی است و ساختمانی شبیه به ساز ایرانی دایره دارد. نوازنده با در دست داشتن دایره‌ی زنگی آن را به دست دیگرش می‌کوبد تا صدا تولید کند.
آشیکو (ashiko)
ظهور ساز آشیکو به آسیای غربی بازمی‌گردد. این ساز ساختمانی شبیه به ساز جیمبه دارد و با ضربه‌ی دست به پوسته‌ی آن صوت ایجاد میشود. البته باید گفت هرچند صدای این دو ساز به هم شباهت دارد، اما صدای آشیکو به نسبت جیمبه گستردگی کمتری دارد و نمی‌تواند صدای بم تولیدشده توسط جیمبه را ایجاد کند.
کوزه (udu)
کوزه یا اودو سازی متعلق به کشور نیجریه است. اودو ساختمانی کوزه مانند با یک حفره روی بدنه دارد و از سفال یا سرامیک ساخته میشود. ایده ساخت اودو اولین بار پس از مشاهده گلدانی که کاملاً اتفاقی روی بدنه خود یک سوراخ داشت، شکل گرفت. برای نواختن کوزه باید با دست به سطح بدنه‌ی آن ضربه وارد کرد. این ساز کوزه مانند، توانایی تولید گستره‌ی صوتی زنگ‌دار و تیز تا صدای بم را داراست. کوزه در ایران با نام جهله شناخته میشود و در قسمت‌های جنوبی کشور رواج دارد.
تمبورین ( tambourine)
تمبورین سازی مانند دایره‌ی زنگی است و از جهاتی به دایره‌ی ایرانی و دف شباهت دارد. تفاوت اصلی این ساز با دایره‌ی زنگی توپر بودن دایره است. در ساز تمبورین روی دایره با پوست پوشانده شده و معمولاً برای اجرای سرضربهها در ارکستر استفاده میشود.
طبل بزرگ (Bass drum)
طبل بزرگ را می‌توان یک طبل دوطرفه دانست. به این معنا که دو طرف آن توپر است و پوست روی آن کشیده است. با ضربه‌ی چوب به پوسته طبل، صدا ایجاد میشود. در سبک‌های هوی‌متال، هارد راک، پانک راک و جاز فیوژن، گاهی از پدال و حرکت پا برای ضربه زدن به پوسته طبل استفاده میشود. نواختن طبل بزرگ در ارکسترهای کلاسیک و مراسم نظامی نیز کاربرد دارد.
زنگ یا زنگوله (Bell)
شاید کمی عجیب باشد، اما زنگ نیز در دسته‌ی سازهای کوبه‌ای قرار می‌گیرد. این ساز در قدیم بیشتر برای اطلاع‌رسانی کاربرد داشته، اما امروزه در ارکسترهای بزرگ نیز نواخته میشود.
طبله (Tabla)
طبله از دو طبل کوچک و بزرگ با نامهای دایان و بایان تشکیل‌شده است. طبل کوچک یا دایان معمولاً با دست راست و در حقیقت دستی که مسلط‌تر باشد نواخته میشود. طبل بزرگ‌تر به نسبت طبل کوچک صدای بم‌تری دارد. روی پوسته‌ی طبل‌ها دایره‌ی سیاهی قرار دارد که به آن سیاهی می‌گویند و از خمیر ساخته میشود. نواختن این ساز در کشورهای افغانستان و پاکستان رواج دارد.
بندیر (Bendir)
بندیر نیز مانند بسیاری از سازهای کوبه‌ای قدمتی هزارساله دارد. ریشه‌ی این ساز به آفریقای شمالی بازمی‌گردد، البته در اسناد تاریخی حضور این ساز در مصر باستان و کشورهای بین‌النهرین نیز به چشم می‌خورد. درگذشته از بندیر بیشتر برای اجرای مراسم مذهبی استفاده می‌شده است. بندیر در حقیقت از واژه‌ی ترکی به معنای ساز قاب‌دار دستی گرفته‌شده است. ساختمان این ساز همان‌گونه که از نامش پیداست از قابی چوبی تشکیل‌شده است که پوسته‌ی یک طرف آن کشیده شده سات. شاید فکر کنید این ساز ساختاری مشابه با دایره یا دف دارد. باید گفت این ساز برخلاف دایره فاقد سنج یا زنگوله است؛ و نقطه‌ی تمایز آن با سایز سازهای مشابه وجود چند زه در قطر قاب چوبی است. این زه‌ها که معمولاً از روده‌ی حیوانات ساخته می‌شوند، برای ایجاد صدای زنگ‌دار در ساز تعبیه‌شده‌اند.
جان جان (djun djun)
جان جان یکی دیگر از سازهای کوبه‌ای با اصالتی آفریقایی است. این ساز که نواختن آن در آفریقای غربی مرسوم است، مجموعه‌ای متشکل از سه ساز کوبه‌ای است. خانواده‌ی بندیر به ترتیب اندازه‌ی سازها، شامل: دان دونبا، سانگبا و کان کینی میشود. این سازها از درواقع از کنده‌های توخالی تشکیل‌شده و پوسته‌ی رویی این سازها از جنس پوست بز است. وظیفه‌ی جان جان در ارکسترها معمولاً کنترل و نگه‌داری ریتم است، البته باید گفت این ساز معمولاً ملودی ظریفی نیز به قطعه اضافه می‌کند.
قاشقک (Castanets)
قاشقک در حقیقت دو قطعه‌ی چوبی کوچک و صدفی شکل است. این دو قطعه توسط تسمه به انگشت شست و سبابه متصل می‌شوند. با تکان انگشتان و خوردن آن‌ها با یکدیگر این دو قطعه نیز به حرکت درمی‌آیند و صدای ایجاد می‌کنند.
سازهای کوبه‌ای ایرانی
تمبک
اسامی تمبک، دمبک یا ضرب همگی نشان از سازی با بدنه‌ی چوبی و رویه‌ای پوستین دارد که در اندازه‌های مختلف ساخته میشود. هرچه پوست تمبک کهنه‌تر باشد، ساز از کیفیت بهتری برخوردار است. این ساز شرایط نگه‌داری منحصربه‌فردی دارد و شیوه‌ی نت خوانی و نت نویسی آن نیز با سایر سازها متفاوت است. تمبک را می‌توان از اجزای جدانشدنی موسیقی سنتی ایرانی برشمرد.
دف
دف و دایره هر دو از سازهای پرکاربرد در موسیقی کلاسیک ایران هستند. دایره بیشتر در مراسم شادی و موسیقی محلی استفاده میشود. ساز دف، بااینکه سالیان دراز به دلایل تاریخی از عرصه‌ی موسیقی ایران جدا مانده بود، اکنون نقش پررنگی در تک‌نوازی و گروه نوازیها ایفا می‌کند. این ساز از قاب چوبی و رویه‌ی پوستین ساخته میشود و شرایط نگه‌داری آن نیز مانند تمبک منحصربه‌فرد است. دف جایگاه ویژه‌ای در بین صوفیان و مجالس عارفانه دارد و همواره یار جدانشدنی خانقاه درویشان بوده است. گفتنی است خطه‌ی کردستان از دیرباز تاکنون، نقش مهمی در دف‌نوازی و ساخت این ساز در ایران را برعهده داشته است.
دهل سیستان
ممکن است در حکایت‌ها و داستان‌های قدیمی نام دهل و سرنا را شنیده باشید. این ساز محلی، ساختمانی شبیه به طبل دارد و دو سر آن با پوست پوشیده است. برای تولید صدا در این ساز از ضربه‌ی چوب به رویه‌ی پوستین دهل استفاده میشود. امروزه دهل سیستان بیشتر در مراسم شادی و گاه در کشتی محلی نواخته میشود. جالب است بدانید دهل و سرنا معمولاً در همراهی با یکدیگر نواخته می‌شوند.
دهل خراسان
دهل خراسان نیز ساختمانی مشابه با دهل سیستانی دارد با این تفاوت که ارتفاع بدنه‌ی چوبی در دهل خراسانی کمتر است. دهل خراسانی را با چوب و ترکه می‌نوازند. ضربه‌ی چوب به پوست صدای بم و پرحجمی ایجاد می‌کند، در مقابل صدای برخورد ترکه با پوسته‌ی دهل تیز و زیر است. نوازنده برای نواختن دهل معمولاً آن را با طنابی به دور گردن یا کمر خود محکم کرده و سپس درحالی‌که چوب یا مضراب را در دست راست گرفته و ترکه در میان انگشتان دست چپ او قرار دارد، به پوسته ضربه می‌زند.
دمام
دمام نیز ساختاری طبل گونه دارد، این ساز از یک ساختمان استوانه‌ای فلزی یا چوبی تشکیل‌شده که دو طرف آن رویه‌ای پوستین یا پلاستیکی کشیده شده است. ساز دمام معمولاً در سه اندازه و با سه کاربرد مختلف ساخته میشود. در هر گروه نوازندگی معمولاً چهار دمام معمولی وجود دارد. نوع دیگری از دمام که به دمام غمبر معروف است معمولاً در اندازه‌ی دمام معمولی یا بزرگ‌تر ساخته میشود. در هر گروه نوازندگی اغلب اوقات دو دمام غمبر استفاده میشود. نوع سوم دمام با نام دمام اشکون شناخته میشود، از دو دمام دیگر کوچک‌تر است. در هر گروه معمولاً یک دمام اشکون حضور دارد. برای نواختن دمام از دست و چوب به‌طور هم‌زمان استفاده میشود. ساز دمام از اجزای جدانشدنی مراسم عزاداری در قسمت‌های جنوبی ایران مانند بوشهر و خوزستان است. گفتنی است از دمام علاوه بر مراسم عزاداری در کاربردهای دیگر و با همراهی نی‌انبان و نی جفتی نیز استفاده میشود.
دُکُر
دکر یا دهلک بلوچستان، همان‌طور که از نامش پیداست ساختمانی مشابه با دهل دارد با این تفاوت که استوانه‌ی بدنه‌ی دهلک در قسمت وسط دارای برآمدگی است. دکر به‌وسیله‌ی دست نواخته میشود و سازی محبوب در سراسر خطه‌ی بلوچستان است. در حقیقت می‌توان نوای دهلک را جز جدانشدنی عروسی‌ها و مراسم شادی و ترانه‌های بلوچی دانست.
دِسَرکوتن یا نقاره‌ی مازندرانی
نقاره از دو ساز با ساختمان گلدانی شکل یا به شکل تخم‌مرغ تشکیل‌شده است. یک سر نقاره رویه‌ای پوستی کشیده شده و سر دیگر آن بسته است. اندازه‌ی دو طبل متصل‌به‌هم در نقاره متفاوت است. طبل بزرگ‌تر صدای بمی تولید می‌کند در مقابل صدای طبل کوچک زیر است. نقاره را با چوب یا مضراب می‌نوازند و معمولاً در عروسی‌ها و مراسم شادی خطه‌ی مازندران نواخته میشود.
نقاره‌ی نقاره‌خانه
این نقاره در حقیقت نقاره‌ی اصیل ایرانی است که در نقاره‌خانه نواخته میشود. در عصر حاضر، معروف‌ترین نقاره‌خانه ایران در آستان قدس رضوی قرار دارد که از چهار نوع نقاره‌ی تخم‌مرغی، چاشنی، طبل ساده و گورکه در آن استفاده میشود. این نقاره‌ها هرروز در دو نوبت به صدا درمی‌آیند. علاوه بر این در رویدادهایی مانند سال نو نیز این نقاره‌ها توسط نوازندگان نواخته می‌شوند.