معرفی ساز تنبور
توضیحات:
-
به نام خدا
تنبور، سازی زهی زخمه ای با دسته ای بلند است که درمیان سازهای سنتی ایران ازجایگاه عرفانی و معنوی خاصی برخوردار است. این ساز را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می نوازند. جنس کاسه و صفحه آن از چوب توت و دسته‌اش از چوب گردو است.
تنبور کهن ترین سازی است که دسته ای بلند وکاسه ای گلابی شکل دارد. سازی بزرگتر از سه تار که از ۱۳ الی ۱۴ پرده تشکیل و۲ الی ۳ سیم دارد. درواقع سازی عرفانی وحماسی است و از آن برای نواختن قطعات حماسی استفاده میشود.
تاریخچه تنبور
یافته های باستان شناسی و پیکره های نقش شده از نوازندگانی تنبور به دست برتخته سنگ ها نشان از قدمت دیرینه این ساز عرفانی در ایران دارد. ازجمله این اسناد مهم میتوان به مجسمه ای در حوالی مقبره دانیال نبی واقع درشوش اشاره کرد.
به طور دقیق نمی‌توان زمان دقیق اختراع این ساز را تعیین کرد. کاربرد واژه تنبور در متون فارسی میانه و پهلوی و … نشان از نواختن این ساز در دوران اشکانی وساسانی در ایران است. درواقع میتوان با مستندات تاریخی ثابت کرد، ساخت تنبور از قرنها پیش از ظهور اسلام در ایران رواج داشته است.
نوازندگان به نام تنبور
از سازندگان معروف تنبور، نریمان (آسوری تبار)، اسداله فرمانی ساکن گهواره و استاد چیره دست سعید ذوالنوری را میتوان نام برد که هرکدام تنبورهایی با صدای خاص خود را ساخته اند ولی هیچ کدام از سنت قدیمی تنبورنوازی خارج نشده اند.
در طول سالیان متعدد تنبور نوازانی به نام، در این سرزمین باستانی زیسته اند.
ازجمله سید خلیل عالی نژاد، سید امراله شاه ابراهیمی، سید آرش شهریاری، طاهر یارویسی، گل نظر عزیزی، مظفر برنجی، رامتین کاکاوندی وعلیرضا فیض بشی پوررا میتوان نام برد.
درویش امیر حیاتی، نخستین تنبورنوازی است، که توانست اشعار فارسی را برروی قطعات ساز تنبور استفاده کند. علی اکبر مرادی که از اودر مجله Sing Line به عنوان ۵۰ نوازنده برتر دنیا واز مشاهیر کُرد یاد شد ودر کنگره جهانی مشاهیر کُرد در سال ۱۳۹۸ به وی نشان شهروند طلایی اعطا شد. همچنین میتوان از کیخسرو پورناظری، بنیانگذار گروه شمس به همراه فرزندانش تهمورس وسهراب نام برد.
انواع تنبور
تنبور قوچانی، شیروانی، بغدادی، تیسفونی و انواع دو تار، چگور و قپوز ازجمله نام هایی هستند که تنبور با آن شناخته میشود. نواختن این ساز با شکل‌های مشابه هنوز در بیشتر مناطق ایران رواج دارد.
تنبور بر اساس شکل ظاهری به دو قسمت تقسیم می شود:
- تنبور کاسه‌ای: تنبوری یک تیکه است. ساخت این نوع تنبور بسیار مشکل است و تنبورهای قدیمی همه از این نوع اند.
- تنبور چمنی: همان ترکه‌ای است و کاسه آن از تکه‌های چوب درست شده است.
مزیتی که تنبور چمنی به کاسه ای دارد، این است که ساخت و تعمیر آن راحت‌تر است.
ساختمان و شکل ظاهری تنبور
تنبور دارای شکمی گلابی شکل ودسته ای نسبتا بلند است که ۱۳ الی ۱۴ پرده بر دسته آن بسته میشود.
تنبور براساس ساختمان وشکل ظاهری دارای اجزای زیر است:
کاسه: قسمت پایین تنبور که دارای اشکال مختلفی است که بستگی به منطقه و سازنده خود دارد. کاسه این ساز را عموما از چوب توت می‌سازند که انتخاب نوع چوب، یعنی اینکه از چه جنس توتی باشد خود دارای نکاتی است.
کاسه تنبور دارای انواع مختلف است.
- کاسه یک تکه: این نوع کاسه از یک کنده به صورت یکپارچه ساخته میشود که به آن کاسه ای یا کشکولی هم گویند. ساخت این مدل کاسه بسیار مشکل است
- کاسه ترکه ای (چمنی): در اصطلاح محلی این نوع کاسه به کاسه چمنی مشهور است، که ساخت آن راحت تر است. تنبورهای ترکه ای دارای قسمت رابط هستند که رابط میان دسته وکاسه است.
دسته: قسمت انتهایی تنبور که به کاسه متصل است و در صدا تاثیر زیادی دارد. دسته معمولا از چوب گردو یا چنار ساخته میشود.
صفحه: قسمت روی کاسه که دارای بافت ظریف است، صفحه نازکی از چوب درخت گردو است و بر روی دهانه کاسه قرار می‌گیرد و در وسط یا در کنار صفحه حدود ۷ تا ۱۲ سوراخِ ۲ تا ۳ میلیمتری دارد تا موجب نرمی صدای تنبور شود. سوراخ روی صفحه بر صدای تنبور تا ثیر بسزایی دارد.
دستان: ۱۳ تا ۱۴ دستان در تنبور وجود دارد که در محل‌های معین بر دسته بسته می‌شوند. به نظر اغلب نوازندگان مشهور، محل دستان‌ها ثابت است اما برخی نیز معتقدند که جای تعدادی از این دستان‌ها متغیر است.
شیطانک: روی دسته نصب شده و روی آن سه شیار برای مهار سیم‌ها ایجاد شده است. شیطانک در حدود ۱۵ سانتیمتری ابتدای دسته تعبیه میشود.
خرک صفحه: خرک، قطعه چوبی کوچک و محکم از درخت شمشاد و گردو است که سیم به آن وصل میشود و روی صفحه سیم‌گیر قرار می‌گیرد. بر روی آن سه شیار برای عبور سیم‌ها وجود دارد. بهتر است که خرک در جای خود ثابت شود که برای این کار معمولا با استفاده از چسب به صفحه چسبیده میشود.
سیم گیر: به قسمت انتهایی کاسه وصل است و سیم را به آن وصل می‌کنند. سیم گیر از جنس استخوان یا چوب بوده و در انتهای صفحه قرار دارد که تارها را به آن گره می‌زنند و تا انتهای دسته می‌کشند. در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار سیم‌گیر را انجام می دهد.
گوشی: قطعات بالای تنبور را گوشی می‌گویند و از آن برای کوک کردن استفاده می‌کنند. دو تا سه گوشی (در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) از چوب بید وجود دارد. تنبور لانه کوک (جعبه گوشی‌ها) ندارد و گوشی‌هایش مستقیما در سوراخ‌های ایجاد شده در انتهای دسته فرو می‌روند. جنس گوشی ازچوبی سست مانند بید است تا دسته به مرور زمان خورده نشود وبا تعویض گوشی ها از بین نرود.
سیم گیر بالا: برجستگی پایین گوشی را می گویند که دارای شیارهایی است.
دستان (پرده): تنبور دارای ۱۳ دستان به صورت پرده ونیم پرده است. پرده نخ نازکی است که روی دسته بسته شده و فاصله هر دو دستان را یک پرده می‌گویند.
سیم: دو یا سه سیم، که سیم بالایی معمولاً جفتی است. این سیم‌ها از یک سو به سیم‌گیر و از سوی دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند.
مقامات تنبور
مقام‌های تنبور به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
مقام‌های پردیوری، کلام یا حقانی: اساسی‌ترین بخش موسیقی تنبور، به سرودهای دینی اهل حق که تنها با تنبور و آواز اجرا میشود، مرسوم است و دارای حالت روحانی و تقدس بیشتری نسبت به سایر مقام‌ها هستند. هرکلام متن معینی دارد و این متون از گفته‌ها و سروده‌های بزرگان اهل حق بوده که توسط سر کلام و گروه کلام خوان اجرا می‌شوند. گروهی از مقام‌های کلام دارای متر آزادند و حالت دعا و مناجات و عبادت دارند. گروهی نیز دارای اوزان فراخ و کند هستند و سربند ثابتی دارند، یعنی یک بیت شعر که خاص آن مقام بوده به صورت ترجیع بند بعد از هر بیت شعر توسط سر کلام خوانده میشود و توسط گروه کلام خوان همراه کف زدن تکرار میشود. در بعضی از آنها ریتم تا حدی کند است که فقط سر کلام‌ها و افراد ماهرتر در گروه می‌توانند آن را حفظ کنند. این مقام‌ها حالتی عارفانه با سرور و مستی ایجاد می‌کنند. گروه دیگری از مقام‌های کلام دارای وزن تندتر هستند که سربند ثابتی نیز دارند و به علت ریتم تندتر، حالت ذکر و سرمستی و سرور ایجاد می‌کنند.
مقام‌های مجلسی (اسطوره‌ای، باستانی، هوره): این مقامات معمولا با وزن آزادند، اما گاهی در ابتدا یا در انتها یا در وسط بعضی از آنها موسیقی پنج ضربی، ده ضربی، دو ضربی یا هفت ضربی میشود. چون در این مقامات فرم‌های آوازی مور و هوره وجود دارد، به آنها مقامات هوره نیز می‌گویند و به علت قدمت نغمات، به آنها اسطوره‌ای و باستانی نیز می‌گویند. مقامات مجلسی در مقایسه با مقام‌های کلام از تقدس کمتری برخوردارند و میتوان این مقامات را در مجالس عرفانی و محافلی که در خور شان این ساز باشد، اجرا کرد. روایت‌های متفاوتی از مقامات مجلسی در مناطق رواج موسیقی تنبور وجود دارد. گاهی تعدادی از مقام‌های مجازی و ملودی رقص‌های کردی را جزو این مقام‌ها به حساب می‌آورند و گاهی هم تعدادی از آنها را حذف می‌کنند یا بداهه نوازی‌هایشان را مقام مجلسی می‌نامند.
مقامات مجازی: این مقام‌ها به طور عمده از مقام‌های سرنا هستند که توسط دوزله و نرم نای و تنبک و شمشال و کمانچه (یا موکش) و به‌طور کلی توسط سازهایی که در مناطق مختلف کردستان رواج دارد، نواخته می‌شوند. نوازندگان قدیمی که مهارت بیشتری داشته و این مقامات را توسط تنبور می‌نواختند، آنها را به شاگردان خود نیز آموزش می‌دادند. رفته رفته اکثر نوازندگان آنها را در کنار سایر مقام‌های تنبور اجرا کردند تا اینکه این مقام‌ها به عنوان بخشی از مقام‌های تنبور در میان نوازندگان این ساز معرفی شدند. این مقام‌ها عمدتا سازی هستند و دارای ریتم‌های متنوع و تندتری نسبت به سایر مقام‌ها هستند و نسبت به دو گروه قبل، دارای روحانیت کمتری هستند.
انواع کوک تنبور
کوک طرز: بیشتر مقام‌های مجلسی با این کوک نواخته میشود. نسبت میان وترها در کوک پنجم درست نزولی است و صدای باز وتر دوم اکتاو پایین‌تر از صدای دستان پنجم است.
کوک بَرز: بَرزبه معنی بلند، نامی است که استاد ولی حسینی برای کوک نهاده است. بیشتر در مقام‌های حقانی استفاده میشود. در این کوک نسبت فاصله سیم زرد به سیم سفید چهارم درست است.تفاوت تنبور و سه تار
هر سازی با توجه به مشخصات ساختمانی و فیزیکی خود، دارای یکسری از توانایی های اجرای است که وجود همین توانایی ها در هر ساز باعث بوجود آمدن تکنیک های مختلف در نواختن آن ساز میشود.
در زیر به تفاوت های بارز ساز سه تار و تنبور اشاره شده است.- ساز سه تار درای ۴ سیم از جنس فولاد و برنج است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند. سیم های سه تار در ابتدا سه عدد بوده و بعدها یک سیم به آن افزوده شده است.
- تنبور دارای دسته کوتاه تر و کاسه بزرگتر نسبت به سه تار است و سطح کاسه سه تار چوبی است.
- تنبور دارای ۱۴ دستان یا پرده است و به شکل سنتی دارای دو وتر است، اما امروزه اغلب سه وتر بسته میشود.
- سه تار از ۲۵ پرده قابل حرکت از جنس روده حیوانات یا ابریشم برخوردار است.
- چوب کاسه تنبور از درخت توت ساخته میشود و دسته آن هم از چوب گردو است.
- در ساخت ساز سه‌تار از چوب (معمولاً گردو و توت) برای بدنه، صفحه و دسته و از فلز (برنج و فولاد) برای سیم‌ها و از استخوان برای تزئینات دسته، شیطانک و گاهی اوقات سیم‌گیر استفاده میشود.
- در ساز تنبور دو تا سه گوشی و در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی از چوب بید وجود دارد. تنبور لانه کوک (جعبه گوشی‌ها) ندارد و گوشی‌هایش مستقیما در سوراخ‌های ایجاد شده در انتهای دسته فرو می‌روند.
- طول دسته سه تار ۴۰ تا ۴۸ سانتی‌متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می‌شوند ۱۲ سانتی‌متر و پهنای دسته ۳ سانتی‌متر است.
- وسعت سه تار نزدیک به ۳ اکتاو است. اما تنبور به علت بزرگتر بودن کاسه صدای بیشتری دارد.
یادگیری ساز تنبور
امواج موسیقی به دلیل برخورداری از بار هیجانی وعاطفی، نقش به سزایی بر روحیه وعواطف انسانی دارد و موجب کاهش استرس در ذهن و بدن فرد میشود. موسیقی مناسب، هیجان، غم واندوه مزمن را کاهش می‌دهد واعتماد به نفس افراد را بالا می‌برد. بنابراین با یادگیری سازی اصیل وعرفانی میتوان به جلا دادن روح وجسم پرداخت. اگر علاقه‌مند به یادگیری ساز اصیل وعرفانی تنبور هستید، به دنبال فضایی آکادمیک باشید که در آن اساتید باتجربه با بهره‌مندی از موسیقی و روانشناسی و با اصول صحیح وحرفه ای به آموزش این ساز می پردازند.