سازهای زهی یا کوردوفون
توضیحات:
-
به نام خدا
زه به معنای سیم یا تار است. سازهایی که ارتعاش سیم در ساز موجب ایجاد صدا می شود سازهای زهی هستند.
بیشتر ساز های زهی دارای شکم یا کاسه در بخش انتهایی دسته یا گردن برای پرده گذاری و سری هستند که کوک ها در آن قرار گرفته اند. هریک از این سازها تعدادی سیم دارند که از کوکها تا انتهای کاسه کشیده شده و در آنجا توسط خرک ثابت شده اند. این سازها به دو دسته زخمه ای و مرکب تقسیم می شوند. به طور کلی می توان آنها را با توجه به شیوه نواختن به صورت زیر دسته بندی کرد:
انواع سازهای زهی
در این قسمت به معرفی انواع سازهای زهی می پردازیم.
- زهی – زخمه ای
یا زهی مضرابی که ارتعاش سیم توسط زخمه زدن با انگشت یا مضراب است. در موسیقی ایرانی تار، سه تار و تنبور و در موسیقی غربی گیتار، هارپ، ماندولین، کلاون و بانجو را می توان نام برد.
- زهی – آرشه ای
آرشه به معنی کمان است که در ساختمان این سازها سیم به کار رفته و آن را با آرشه می نوازند. در موسیقی ایرانی، کمانچه و قیچک و در موسیقی غربی ویولن، ویولا، ویولنسل وکنترباس از این نوع ساز هستند.
- زهی- کوبه ای
صدا در این سازها با کوبیدن وسیله ای چکش مانند روی سیم ایجاد می شود. سنتور، پیانو و زیلوفون از جمله سازهای کوبه ای هستند.
انواع سازهای زهی- زخمه ای
- تار:
کاسه طنین این ساز دو قسمتی و شامل کاسه و نقاره است و از جمله سازهای اصیل موسیقی ایران است. تار ایرانی را به صورت نشسته روی پا قرار می دهند به طوری که دسته تار سمت چپ و کاسه طنینی سمت راست باشد. نوازنده با حرکت انگشتان دست چپ روی دستان هایی که در طول دسته قرار دارد و مضرابی که در دست راست است به سیم ها زخمه می زند. تار از ساز های پرطرفداری است که افراد زیادی علاقه به نواختن آن دارند.
- سه تار:
سازی است که دارای کاسه گلابی شکل و دسته است. از نظر شکل ظاهری و اصول پرده بندی شبیه تار ولی کوچکتر از آن است، همچنین شکم آن کوچکتر و یک قسمتی است. نوازنده با حرکت دادن سر انگشت های دست چپ روی پرده های دستان و با ناخن انگشت اشاره دست راست به آن زخمه می زند. این ساز دارای وسعت صدایی سه اکتاو است. خرک آن کوچک تر از تار و دسته آن نازک تر است.
- تنبور:
از قدیمی ترین سازهای زخمه ای است که دسته بلند به همراه کاسه و وتر دارد. کاسه آن گلابی شکل و دارای دو سیم و چهارده دستان است. این ساز بدون مضراب و با انگشت نواخته می شود.
- گیتار:
ساز زخمه ای است که آن را هم با انگشت و هم با پیک می نوازند. در این ساز صدا توسط ارتعاش سیم ها تولید می شود به همین دلیل به سازهای گروه کوردوفون یا زه‌صدا تعلق دارد. در نت خوانی، نت های این ساز را با کلید سل می نویسند. گیتار از شش سیم تشکیل شده و دارای انواع گوناگون است.
- ماندولین:
سازی است کوچکتر از گیتار دارای هشت سیم که کوک هر جفت سیم مطابق با کوک ویولن است. وسعت صوتی ماندولین حدود دو و نیم اکتاو است و در نت خوانی آن را با کلید سل می‌نویسند.
- کلاسن:
قبل از جایگزینی آن با پیانو از مهمترین سازهای شستی دار زهی بود که سیم های آن با مجموعه ای از مضراب ها، زخمه زده می شوند.
انواع سازهای زهی آرشه ای یا کمانه ای:
- ویولن:
سازی زهی آرشه ای است که کوچکترین عضو این خانواده و دارای زیرترین گستره صوتی است. این ساز پیچیدگی خاصی دارد. با توجه به اینکه کوک ویولن باید بسیار دقیق باشد و دقت زیادی برای فالش نشدن صدای آن کرد، بهتر است از سنین کودکی یادگیری آن شروع شود. ویولن روی شانه چپ قرار می گیرد و با آرشه ای در دست راست نواخته می شود. ویولن دو نوع است:
- ویولن آکوستیک
- ویولن الکتریک
- ویولا
از سازهای آرشه ای و از خانواده ویولن است. با توجه به اینکه صدایی بم تر از ویولن دارد زه های آن سنگین تر و ضخیم تر و همچنین آرشه آن سنگین تر است. مانند ویولن دارای چهار سیم و فاقد پرده بندی است. سازهای این خانواده دارای سوردین اند که وسیله ای برای ضعیف کردن صدا و تغییر رنگ صوتی است در واقع سوردین در این سازها یک شانه با سه چنگال است که در بالای خرک قر دارد.
- ویولنسن
دارای شباهت ساختاری زیادی با ویولن و ویولا است. تفاوت بین آنها در بزرگی و وزن آن است. همچنین دارای صدای پرحجم و زیبایی است و در سبک های کلاسیک و جاز بیشتر استفاده می شود.
- کمانچه
از قدیمی واصیل ترین سازهای زهی آرشه ای است که در واقع تکامل یافته ساز رباب است. این ساز دارای کاسه کروی شکل و توخالی است که در حقیقت قسمت اصلی آن است. پایه این ساز از جنس فلز است. ساز کمانچه را با کمانه می نوازند. به طور معمول از سیم و اخوان در کمانجه استفاده می شود. نوازنده این ساز را در حالت نشسته و به صورت عمودی در دست چپ می گیرد و با انگشت های دست چپ طول دسته را حرکت می دهد و با حرکت رفت و برگشتی انگشتان دست راست، آرشه را روی سیم ها می کشد.
انواع سازهای زهی ضربه ای یا کوبه ای
در این نوع سازها نوازنده با ضربه زدن روی زه یا سیم می نوازد.
- سنتور
از رایج ترین و خوش صدا ترین سازهای ضربه ای که دارای دو مضراب چوبی است و با ضربه مضراب بر سیم های سنتور صدای آن ایجاد می شود. شکل ظاهری ساز سنتور به صورت یک ذوزنقه نامتقارن و دارای ۷۲ سیم و ۱۸ خرک است که هر چهار سیم از روی یک خرک می گذرد و یک کوک دارد.
- پیانو
دارای کلیدهایی است که با فشار بر روی آنها صدا تولید می شود. وسعت صوتی این ساز حدود هفت اکتاو است که بیشترین وسعت را در بین سازهای رایج دارد و دارای جعبه صوتی بزرگی است. پیانو دارای سه پدال است و چکش‌های پیانو توسط شستی‌ها به حرکت درمی‌آیند. فشردن کلیدهای روی پیانو باعث به حرکت در آمدن چکش های داخل جعبه و اصابت آن به سیم ها و در نتیجه تولید صدا می شود. پیانو دارای انواع مختلف است ازجمله پیانو دیواری، پیانو دیجیتال که این نوع پیانو نیاز به کوک ندارد و پیانو رویال را می توان نام برد.
- رباب
از سازهای محلی زهی ضربه ای اصیل و مخصوص نواحی شمال شرقی ایران است که از چهار قسمت سر، شکم، سینه و دسته تشکیل شده است. تفاوت این ساز با دیگر سازها در پرده بندی بر روی دسته آن است. رباب دارای سه جفت سیم است. دو نوع رباب داریم که هجده تار و پنج تار است و صدای هجده تار آن بم و پنج تار آن بیشتر توسط درویشان نواخته می شود.
ساختار سازهای زهی
به طور کلی می توان گفت سازهای زهی شامل شکم، کاسه در قسمت انتهایی، دسته یا گردن و یک سری هستند که کوک ها در آن قرار دارد. در بعضی از این سازها شکم از دو قسمت تشکیل شده است. برخی با انگشت و برخی با مضراب نواخته می شوند. با توجه به طول و محدوده فرکانس ساز، جنس سیم در هرکدام از این سازها متفاوت است. در هر ساز زهی با توجه به نوع ساز تعداد سیم ها متفاوت است. بر اساس روش و تکنیک لرزاندن سیمها به آنها زخمه ای، آرشه ای و کوبه ای گویند.
جمع بندی
برای انتخاب ساز مناسب باید به دنبال علایق توانایی ها و اینکه با کدام ساز احساس راحتی بیشتری داریم توجه کنیم. در واقع باید بدانیم آنچه که از موسیقی می خواهیم چیست. در مورد سازهای زهی با توجه به اینکه هر ساز ویژگی های خاص خود را دارد برای انتخاب ساز مناسب، فرد نیاز به آشنایی کامل با ساختمان هرساز، نحوه یادگیری، مدت زمان لازم برای یادگیری ساز دارد. به عنوان مثال در میان سازهای زهی، ویولون برای یادگیری به زمان بیشتری احتیاج دارد ویولا صدای گرم تری نسبت به ویولون دارد و حتی نواختن آن نسبت سخت تر است. ویولونسل دارای صدای پرحجم و همچنین به دلیل بزرگی حمل و نقل آن از جایی به جای دیگر دشوار تر است. از طرفی سبک موسیقی هرساز متفاوت است. بنابراین برای یادگیری و انتخاب ساز مناسب نیاز به مشاوره افراد با تجربه در این زمینه است تا با برسی علایق و استعداد هرفرد ساز مناسب انتخاب شود.