بزرگان موسیقی ایران را بشناسید
توضیحات:
-
به نام خدا
در این مقاله سعی دارم به زندگی هنری چند تن از اساتید موسیقی ایران بپردازم و شرح مختصری از زندگی هنری هر یک از این عزیزان به شما بدهم. ازآنجایی‌که اساتید موسیقی اصیل ایرانی تعدادشان کم نیست و هرکدام نیز شاگردانی بزرگ تربیت‌کرده‌اند آوردن نام همه آن‌ها در این مقاله نمی‌گنجد. بااین‌حال از شما عزیزان خواننده نیز می‌خواهم دریافتن بزرگان موسیقی ایران به ما کمک کرده و اگر استاد بزرگی را از قلم انداخته‌ام با ذکر نام آن بزرگوار به بهبود این سری مقاله کمک کنید.
چند تن از اساتید موسیقی اصیل ایرانی :
- درویش خان:
درویش خان از اساتید موسیقی ایران بود که در نوازندگی دستی چیره و فن منحصربه‌فرد و در نواختن تار و سه تار به یک اندازه مهارت و توانایی داشت. از مضرابی قـوی و درعین‌حال شفاف برخوردار بود وزیرهایش پی‌درپی، شمرده و پـخـته بود و پـنجه‌اش روی ساز نرم و لطیف حرکت می‌کرد. قدرت او در نوازندگی چنان بود که شنوندگان سازش از تعـجب، غالباً ساکت و خاموش می‌شدند. استحکام و زیـبایی آثـارش، نشان از نبوغ سرشار و پـشـتوانه صحیح موسیقی کلاسیک در ذهن او داشت.
درویش خان از نبوغی خاص نیز بهره می‌برد و همین نبوغ سبب شد تا برخی از فرم های موسیقی ایرانی را ابداع کند که ازجمله آن‌ها می‌توان به تـثـبـیت رنگ و ابداع درآمد و افـزودن سیم ششم به تار اشاره کرد.
صفحات به‌جامانده از این استاد فقـید به‌خوبی میزان مهـارت و تـوانایی‌های او را نشان می‌دهد. صفحاتی که باهنر نمایی استادان نامور موسیقی ایرانی مانـند سید احـمدخان، سید حسین طاهرزاده، اقـبال السلطان، عـبدالله دوامی، رضاقـلی خان تـجـریشی، باقـرخان رامشگـر، مشیر همایون شهـردار، حسین‌خان هنگ آفـرین، اکبر خان رشـتی و میرزا اسدالله خان پرشده است.
از شاگردان او که موفـق به دریافـت تـبرزین طـلا شدند، می‌توان از مرتضی نی داوود، ابوالحسن صبا، موسی معـروفی و سعـید هـرمزی نام برد. شاگردان دیگـر او که مسـتـقـیـم یا غیرمستقیم از او کسب فـیض کردند، عبارت اند از: حسیـنعلی غـفاری، شکری (ادیب السلطنه)، علی محمد صفایی (سازنده سه تار)، عبدالله دادور (قـوام السلطان)، حسین سنجری، ارسلان درگاهی و نورعلی برومند.
- استاد ابوالحسن صبا:
صبا بی‌شک از بزرگان موسیقی ایرانی به شمار می‌رود در نواختن همه سازهای موسیقی ردیف چیرگی داشت و تمام سازهای ایرانی همچون سنتور، تار، سه تار، تنبک، نی، کمانچه، ویولن و نیز پیانو را در حد استادی می‌نواخت ولی ویولن و سه تار را به‌عنوان سازهای تخصصی خود برگزیده بود .او در مدرسه عالی موسیقی شاگرد علینقی وزیری بود و بعدها تک‌نواز ارکستر او شد.
در سال ۱۳۱۹ که رادیو تهران تأسیس شد، صبا در رادیو به کار نوازندگی پرداخت ولی همچنان در هنرستان موسیقی مشغول آموزش و پژوهش درزمینهٔ موسیقی بود و در اواخر عمر نیز در منزلش کلاس موسیقی دایر کرده بود و به علاقه‌مندان آموزش می‌داد
ابوالحسن صبا، چهل سال تمام ساز نواخت، تعلیم داد، در ارکسترها شرکت کرد، کتاب نوشت و در تمام جریان‌های موسیقی ایران تأثیر مستقیم و مثبت داشت.وی در تمام رشته‌های موسیقی ایران و حتی سایر هنرها همچون ساختن ساز و نقاشی و ادبیات مهارت داشت، زبان انگلیسی می‌دانست و دانشنامه‌ای جامع از علم و عمل موسیقی ایرانی بود.
مکتب نوین موسیقی ایرانی که از درویش خان آغازشده بود با صبا به اوج رسید و شاگردان صبا نیز پیرو راه او شدند.
شعر شهریار در سوگ مرگ ابوالحسن صبا:
ای صبا با تو چه گفتند که خاموش شدی؟
چه شرابی به تو دادند که مدهوش شدی؟
- .استاد حسن کسائی:
استاد کسایی که یکی بی‌شک یکی از بزرگان موسیقی اصیل ایرانی محسوب می‌شود توانست با تغییر حالت در زبان، در محل استقرار زبان، حالت لب و فرم سر نی، صدایی بسیار شفاف و بدون ناخالصی از نی تولید کند. همین پیشرفت باعث شد تا نوازندگی نی او، به رادیو راه پیدا کند. تک‌نوازی‌ها و همکاری با نوازندگان و خوانندگان مشهور آن زمان چون جلیل شهناز، علی تجویدی، احمد عبادی، تاج اصفهانی، ادیب خوانساری و… باعث شد تا نی هم‌ردیف سازهای دیگر قرار بگیرد. کسائی بی‌شک از زبده‌ترین استادان نی نوازی ایران به شمار می‌رفت
- فرامرز پایور:
فرامرز پایور از بزرگان موسیقی اصیل ایرانی کار خود را در وزارت فرهنگ و هنر آن زمان و از سال ۱۳۳۷ آموزش سنتور را در هنرستان عالی موسیقی ملی آغاز کرد. او اولین سنتور نوازی بود که روی سنتور، نوا سازی می‌کرد و تنها در پی بداهه‌نوازی نبود. به‌بیان‌دیگر، نخستین آهنگسازی بود که ساز تخصصی او، سنتور بود.
کوشش‌های فرامرز پایور، پلی بود بین میراث ابوالحسن صبا و مرتضی محجوبی و جریانی که جوانان موسیقی‌دان و تحصیل‌کرده در دانشکده هنرهای زیبا از اوایل دهه ۱۳۵۰ به راه انداختند و الگوی موسیقی ایرانی امروزی شدند. در فاصله زمانی بین این دو، یعنی حدود پانزده سال، هیچ‌کس جز فرامرز پایور، کار جدی و پیگیر درزمینهٔ موسیقی اصیل انجام نمی‌داد. از شاگردان بزرگ پایور می‌توان به محمدرضا شجریان اشاره کرد که در سال ۱۳۵۰ با فرامرز پایور آشنا شد و یادگیری سنتور و ردیف‌های آوازی را با او دنبال کرد.
- محمدرضا شجریان:
محمدرضا شجریان که نغمه صدای او در بین اوای بزرگان موسیقی ایران سرآمد است ، رئیس کنونی شورای عالی خانه موسیقی ایران، بنیان‌گذار گروه شهناز (که به‌افتخار استاد جلیل شهناز نام‌گذاری شده) و مبدع چند ساز موسیقی هست. همچنین از فرزندان محمدرضا شجریان، همایون و مژگان درزمینهٔ موسیقی فعالیت دارند. شجریان در قرائت قرآن نیز فعالیت داشته و دعای ربنا معروف‌ترین تلاوت قرآنیِ اوست. از بزرگان موسیقی ایران که آوای آن‌ها زبانزد همگان است و شاگردان شجریان محسوب می‌شوند می‌توان به ایرج بسطامی، حسام‌الدین سراج، حمیدرضا نوربخش، علی جهان دار و پسرش همایون از شاگردان شجریان اشاره کرد.
- استاد جلیل شهناز:
استاد جلیل شهناز از بزرگان موسیقی ایران و تارنوازی ایران است.از استاد شجریان نقل است که درباره جلیل شهناز می‌گوید: ساز شهناز در من زندگی می‌کند و من با ساز شهناز زندگی می‌کنم. من تنها خواننده‌ای هستم که خودم را شاگرد جلیل شهناز می‌دانم. ساز این نوازنده بی‌بدیل، یک ساز آوازی است؛ برخلاف دیگر نوازنده‌ها که ۸۰ درصد سازی می‌زنند و فقط ۲۰ درصد آوازی. جلیل شهناز به بیان واقعی در نوازندگی تار رسیده است؛ چراکه در گیرودار ردیف و تقلید از دیگران نماند و مانند آبشاری خروشان در جریان است.
استاد پرویز یاحقی شعری دارد منسوب به استاد بزرگ موسیقی ایران جلیل شهناز که می گوید:
یک‌عمر توان به ساز دمساز شدن وز ساز نواختن سرافراز شدن
صدسال توان به تار مضراب زدن اما نتوان جلیل شهناز شدن
- روح‌الله خالقی:
روح‌الله خالقی یکی اساتید موسیقی ایران است که مهارت‌ها و آموزش‌های او نقش پررنگی در حفظ و اعتلای موسیقی اصیل ایرانی داشته است. وی آثار فاخر زیادی ازجمله آهنگسازی سرود ملی میهنی «ای ایران» را در کارنامه خود دارد. او از بزرگ‌ترین نوازندگان ویولن بوده. همین‌طور کتاب‌های زیادی در عناوین مختلف و با موضوعیت موسیقی به رشته تألیف و تحریر درآورده. پویایی وی در اکثر سال‌های عمرش در جهت حفظ و حراست و نشر و پیشرفت موسیقی سنتی بوده و هیچ‌گاه در تعلیم هنرجویان مضایقه‌ای نکرده و سهم بسزایی در ادامه جریان حیات در رگ‌های موسیقی ایرانی داشته است.
در دوران خالقی رشد موسیقی غربی در ایران بسیار فراگیر شد به‌طوری‌که زنگ خطری برای موسیقی ایرانی به‌حساب می‌آمد. حتی در بازه‌ای موسیقی سنتی در هنرستان‌های موسیقی دیگر تدریس نمی‌شد و بسیاری آن را غیرعلمی و بیهوده می‌دانستند. خیل عظیم نوازنده‌های سنتی به سازهای غربی روی آورده و یا هنرستان‌های موسیقی را رها می‌کردند. در این دوران روح‌الله خالقی به همراه علینقی وزیری برای حفظ این موسیقی درخطر، تلاش‌ها و جان‌فشانی‌های زیادی نموده و حتی کتاب‌هایی مانند نظری به موسیقی ایرانی که در آن به توجیه علمی بودن موسیقی ایرانی پرداخته، نوشت تا اینکه مجموعه تلاش‌های ایشان بی‌نتیجه نماند و سرانجام به تأسیس هنرستان موسیقی ملی ختم گردید.
- استاد علینقی وزیری :
وزیری از بزرگان موسیقی ایران در تهران به دنیا آمد و به‌واسطهٔ پدرش در نوجوانی وارد ارتش شد و از همین طریق با موسیقی نظامی آشنا شد. اگرچه در باقی عمرش مدت‌ها در مناسب مختلف نظامی کارکرد و حتی به درجهٔ کلنلی هم رسید، اما علاقهٔ او به موسیقی نهایتاً بر علاقه‌اش به امور نظامی چیره شد و بیشتر عمرش را صرف موسیقی کرد. او که از دانش‌آموختگان مدرسه سن‌لویی در تهران بود، در حوالی سی‌سالگی به اروپا رفت و در آلمان و فرانسه آموزش موسیقی به روش غربی دید. وزیری پس از بازگشت به تهران، «مدرسه عالی موسیقی» را برای آموزش موسیقی به روش غربی بنا کرد. وی همچنین نت‌نویسی را در موسیقی سنتی ایران ترویج و دو علامت عَرَضیِ سُری و کرن را برای همین منظور ابداع کرد. وزیری برای اولین بار ردیف موسیقی ایرانی را به‌صورت مکتوب به نت درآورد و از این طریق و نیز به‌واسطهٔ شاگردان بسیاری که تربیت کرد، تأثیراتی ماندگار بر موسیقی سنتی ایران گذاشت.
- استاد نورعلی برومند:
استاد نورعلی برومند از بزرگان موسیقی ایران و اساتید تارنوازی ایرانی آموزش تار را از ۱۳ سالگی نزد درویش خان آغاز کرد و نورعلی ردیف مقدماتی درویش را در سه سال فراگرفت. نورعلی با ابوالحسن صبا که قبل‌تر در این مقاله به او پرداختیم دوست و مأنوس بود و دوستی آن‌ها از زمانی شروع شد که هر دو در نزد درویش خان نواختن تار و سه تار را فرامی‌گرفتند و درویش خان آن‌ها را دوتا کوچولو نام نهاده بود.
نورعلی برومند استاد بسیاری از اساتید بزرگ موسیقی اصیل ایرانی ازجمله اکبر گلپایگانی، محمدرضا شجریان، پریسا، پرویز مشکاتیان، حسین علیزاده، محمدرضا لطفی،فرخ مظهری، داریوش طلایی، مجید کیانی، جلال ذوالفنون، شهرام ناظری، ناصر فرهنگ‌فر و رضوی سروستانی بوده است.
- استاد ادیب خوانساری:
استاد ادیب خوانساری که نغمه صدایش در بین آوای بزرگان موسیقی ایران بی‌نظیر بود قطعات زیادی در رادیو ملی ایران داشت و به‌عنوان نخستین خواننده مرد رادیوی ملی ایران، به رادیو دعوت شد. او در آن دوران با نوازندگانی چون ابوالحسن صبا، علی‌اکبر شهنازی، حسین یاحقی، حبیب سماعی، عبدالحسین شهنازی، مهدی خالدی و مرتضی محجوبی همکاری می‌کرد و قطعات زیبایی با استاد حسن کسایی ضبط کرده است.
- مرتضی محجوبی:
استاد مرتضی محجوبی که بی‌شک از اساتید موسیقی اصیل ایرانی و اساتید گران‌قدر ویولن به شمار می‌رود از بنیان‌گذاران موسیقی ملی ایران است. وی سال‌ها تک‌نواز پیانو در برنامه گل‌های رنگارنگ بود. مرتضی محجوبی در محافل هنری ایران به نام مرتضی‌خان یا مرتضی‌خان محجوبی معروف بوده است. اهمیت کار محجوبی، در این است که با سازی کاملاً اروپایی، موسیقی ایرانی را به‌خوبی می‌نواخت. این نحوهٔ نوازندگی خاص خود او بود و دقیقاً تأثیر یک ساز صد در صد اصیل و سنتی را در شنونده باقی می‌گذارد. بدین ترتیب محجوبی یکی از پایه‌گذاران موسیقی ملی ایران و از بزرگان موسیقی ایران به‌حساب می‌آید.
- دلکش:
عصمت باقر پور بابلی با لقب هنری دلکش بی‌شک بین آوای بزرگان موسیقی ایران زبانزد خاص و عام است و از اساتید بزرگ موسیقی اصیل ایرانی به شما می‌رود. غلامحسین بنان که خود از بزرگان موسیقی ایران به شمار می‌رود و در ادامه نیز به او خواهیم پرداخت اجرای دلکش را به اجرایی دوصدایی تشبیه می‌کند که شنونده می‌انگارد صدای بم برای مرد و صدای زیر برای زن است. حسین قوامی، دلکش را تنها خانم خواننده‌ای می‌داند که هرگز «فالش» [خارج] نخوانده و همه ملودی و کلام را صحیح اجرا کرده و هیچ‌گونه لغزشی در تحریرها و سکوت‌ها و سایر ظرافت‌ها و ریزه‌کاری‌های خوانندگی او شنیده نشده است.
- غلامحسین بنان:
گفته می‌شود که در بین اساتید موسیقی ایران و آوای بزرگان موسیقی ایران صدای غلامحسین بنان سرآمد بوده است. بنان در خواندن آواز استعدادی بی‌نظیر داشت. گوش او بسیار حساس بود و هیچ‌گاه خارج نمی‌خواند ذوق سلیم او در انتخاب غزل و تحریرهای بجا، از او خواننده‌ای متمایز ساخت. هنر واقعی، آگاهی‌های عمیق، شوق و شور و عشق که لازمه زندگی هر هنرمند است، همه را باهم داشت.