آشنایی با ساز سنتور
توضیحات:
-
به نام خدا
تاریخچه سنتور
طی شواهد موجود در تاریخ، ساز سنتور اصالتی ایرانی دارد. اثبات این موضوع را می‌توان در سنگ نگاره‌های اقوام قدیمی ایران یعنی آشوریان و بابلی‌ها مشاهده کرد. در این نقاشی‌ها، در دست نوازندگان سازی همانند سنتور به چشم می‌خورد. در حقیقت سنتور از ابتدا و سال‌ها پیش از ظهور اسلام، در ایران وجود داشته که در آن زمان آن را کونار می‌نامیدند. پس از ظهور اسلام، عبد القادر مراغه‌ای سازی به نام طوفان را معرفی کرد که ساختاری شبیه به سنتور امروزی دارد. البته در طوفان برای هر صدا تنها یک سیم بسته می‌‍شد و کوک ساز نیز به وسیله جابه‌‍جایی خرک‌ها انجام می‌‍شد.
دست نوشته‌های قدیمی چینی، منشا ورود ساز سنتور به این کشور را فارس دانسته و بیان می‌کنند سنتور از طریق دریا به چین وارد شده‌است. گفتنی است سنتور که در چین با نام یان کین شناخته می‌شود، امروز یکی از سازهای ملی این سرزمین به حساب می‌رود.
سنتور در اوایل قرون وسطی به اروپا راه پیدا کرد و در طی روند تکامل خود توسط موسیقی‌دانان اروپایی، منجر به ساخت ساز پیانو شد. سازی که امروز به عنوان مادر سازها می‌شناسیم و همچنان از محبوب‌ترین سازهای جهان به شمار می‌رود.
در عصر حاضر، صدای ساز سنتور در نقاط مختلف جهان شنیده می‌شود. سنتور یا سازهایی مشابه با آن امروزه در کشورهای همسایه ایران مانند عراق، ترکیه، سوریه، پاکستان، تاجیکستان و کشورهایی با پیشینه تاریخی مشترک با ایران مانند هند، مصر و یونان و همچنین آن سوی مشرق زمین مانند چین، ویتنام، کره و دیگر کشورهای آسیای میانه نواخته می‌شود.
آنچه که ما امروز به نام سنتور در اختیار داریم، سازی است که از دوران قاجار، یعنی حدود صد و پنجاه سال پیش تا کنون در اختیار نوازندگان ایرانی قرار دارد. در واقع اولین سنتورهای به جامانده از دوران قاجار، متعلق به محمد صادق خان است که شکل و ساختاری شبیه به سنتورهای امروزی دارد.
گفتنی است که ساز سنتور در اواخر دوره‌ی قاجار تقریبا رو به فراموشی گذارده شده‌بود و افراد معدودی در این دوره تاریخی به نواختن سنتور مشغول بودند، علاوه بر این ساخت و آموزش این ساز نیز رو به نابودی بود.
در طول تاریخ این مرز و بوم افراد نامداری همچون ابونصر فارابی و ابن سینا در کتاب‌های خود از این ساز یاد کرده‌اند، حتی عده‌ای ساخت سنتور را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند.نوازندگان معروف سنتور
از نوازندگان ایرانی مشهور سنتور در طول تاریخ می‌توان فرامرز پایور، محمد حیدری، مجید کیانی، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، حسین ملک، فضل‌الله توکل، منصور صارمی، مجید نجاحی، ارفع اطرایی، سوسن دهلوی، رضا شفیعیان، پشنگ کامکار، جواد بطحایی و اردوان کامکار را نام برد.
انواع سنتور
شما باید پیش از انتخاب سنتور، سبک مورد علاقه خود را بشناسید، با استاد موسیقی مشورت کرده و سپس اقدام به خرید ساز کنید. در زیر انواع سازهای سنتور و ساختار آن‍ها به تفصیل توضیح داده شده‌است.
سنتور سل کوک
یکی از رایج‌ترین انواع سنتور در ایران است، اگر می‌خواهید نواختن سنتور را آغاز کنید، سل کوک می‌تواند انتخاب مناسبی باشد. سل کوک در لغت به معنای سنتوری است که خرک سوم آن روی نت سل کوک شود. امروز در ایران سنتور سل کوک ۹ خرک، بیشتر از انواع دیگر این ساز ساخته و مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر به هم نوازی و گروه نوازی علاقه‌مند هستید، سل کوک برای شما انتخاب مناسبی است.
سنتور لاکوک
این نوع از سنتور، از نظر میزان تولید و استفاده، نسبت به سل کوک در رده دوم قرار دارد. البته لاکوک نیز ساز رایج و متداولی است و می‌تواند برای شروع انتخاب مناسبی باشد. لاکوک در لغت به معنای سنتوری است که خرک سوم آن روی نت لا کوک شود. اگر به تک نوازی علاقه‌مند هستید، لاکوک می‌تواند ساز مورد نظر شما باشد. این ساز در مقایسه با سل کوک صدای زیرتری دارد و یک پرده بالاتر کوک می‌شود.
سنتور سی کوک
سنتور سی کوک نیز ساختاری مانند دو ساز قبلی دارد با این تفاوت که ابعادش از سنتور لاکوک کوچکتر است.
سنتور کروماتیک
آیا خود را روی سن یک ارکستر بزرگ تصور می‌کنید؟ شما می‌توانید یک نوازنده کروماتیک باشید. سنتور کروماتیک با دارا بودن سه اکتاو و نیم مناسب‌ترین نوع سنتور برای نوازندگی در ارکستر است. اگر هشت خرک سمت راست زرد را در نظر نگیریم، الباقی سیم‌های این سنتور سه تایی است. البته اگر شما یک نوازنده مبتدی هستید، پیشنهاد مناسب برای شما، همچنان یکی از دو نوع سل کوک و لاکوک است.
باید توجه داشته باشید انواع سنتور تنها به این چهار دسته خلاصه نمی‌شود. در ایران سنتورهای مختلفی ساخته و توسط نوازندگان استفاده می‌شود که از نظر ابعاد، تعداد خرک و سایر ویژگی‌ها با یکدیگر متفاوت هستند. همانگونه که پیش از این ذکر شد نوازندگان می‌توانند با توجه به علاقه، هدف و نیازشان ساز مناسب خود را انتخاب کنند. برای مثال یک نوازنده ممکن است برای اجرای یک قطعه خاص نیاز به استفاده از خرکهای بیشتر یا جابه‌جا کردن آن‍ها داشته باشد. مثلا یک سنتور ۱۲خرک را در نظر بگیرید. (سنتورهای سل کوک، لاکوک و سی کوک معمولا ۹ خرک هستند) در این ساز در هر ردیف از خرکهای زرد و سفید، ۱۲ خرک وجود دارد، کوک کردن این ساز متناسب با ساختار متفاوتش، روش متفاوتی دارد و می‌تواند برای نواختن یک قطعه یا اجرای فن خاصی توسط نوازنده مورد نیاز باشد.اجزای ساز سنتور
بیایید با هم نگاهی به این سرزمین چوبی و فلزی خوش آهنگ بیاندازیم:
یک سنتور به طور کلی از ۹ قسمت تشکیل شده‌است که در این بخش به معرفی تک تک این اجزا می‌پردازیم.بدنه سنتور
بدنه سنتور از یک جعبه بزرگ چوبی تشکیل شده که آن را رزونانس می‌نامند. این قسمت که بزرگ‍ترین بخش هر سنتور را تشکیل می‌دهد معمولا از چوب گردو ساخته می‌شود و خود متشکل از بخش‌های کوچک‍تری است. خرکهای سنتور، روی صفحه‌ی بالایی این جعبه چوبی قرار می‌گیرد. جالب است بدانید خرک‌ها می‌توانند فشاری نزدیک به ۲۰۰ کیلوگرم یا بیشتر را از سوی سیم‌ها تحمل کنند.
کلاف سنتور
کلاف سنتور ۴ ضلع دارد و به شکل ذوزنقه است. این کلاف ذوزنقه، محیط سنتور را شکل می‌دهد. گوشی‌های سنتور، بر روی ظلع سمت راست کلاف قرار دارند. ظلع سمت چپ کلاف، محل نصب سیم گیرها است. به ظلع جلویی سنتور که از سایر اضلاع ذوزنقه کوچکتر است، پیشانی ساز می‌گویند.
پل سنتور
پل‌های سنتور، مانند ستون‌های استوانه‌ای یک ساختمان وظیفه‌ی تحمل بار صفحه رویی سنتور را بر عهده دارند. محل قرارگیری این پل‌ها که دورن جعبه سنتور قرار دارند، در کیفیت و نوع صدای ساز بسیار موثر است.
سیم سنتور
سیم را شاید بتوان یکی از مهم‌ترین اجزا در بسیاری از سازها دانست. این جسم فلزی خوش صدا، در ساز سنتور نیز، نقش مهمی ایفا می‌کند. به طور کلی دو نوع سیم در سنتور وجود دارد که از لحاظ جنس و رنگ باهم تفاوت دارند. رنگ سیم‌های سنتور، زرد و سفید است و به ترتیب وظیفه‌ی تولید صدای بم و زیر را بر عهده دارند.
خرک
خرکهای سنتور، مهره‌های چوبی هستند که زیر سیم‌ها قرار می‌گیرند. مفتول کوچکی برای عدم تماس مهره‌های چوبی با سیم‌های سنتور در بالای خرک‌ها قرار گرفته‌است. تعداد خرک‌ها در سنتور با توجه به نوع و کاربرد ساز، متفاوت است.
گوشی سنتور
گوشی‌های سنتور، وظیفه‌ی کوک کردن سیم‌ها را برعهد دارند. شما می‌توانید این کار را مانند بسیاری از سازها با چرخاندن گوشی و تغییر در سفتی سیم‌ها انجام دهید. البته باید بدانید این وسیله‌ی فولادی با استفاده از آچار کوک حرکت کرده و ساز را کوک می‌کند.
سیم گیر
سیم گیرها، همانطور که از نامشان پیداست، مفتول‌های فلزی کوچکی هستند که وظیفه‌ی نگه داشتن سیم‌ها را بر عهده دارند.
شیطانک
شیطانک‌ها در سمت چپ و راست صفحه رویی سنتور قرار دارند و از چوب ساخته شده‌اند. درون این قطعات چوبی و باریک، مفتول‌های فلزی قرار گرفته تا از تماس مستقیم سیم‌ها با چوب جلوگیری شود.
آچار کوک
از این وسیله برای چرخاندن گوشی‌های سنتور و کوک کردن سیم‌ها استفاده می‌شود. آچار کوک‌ها معمولا T شکل هستند. البته برای کوک کردن ساز، در سطوح می‌توان از آچار کوک روان استفاده کرد. این آچار ابعاد کوچک‍تری دارد و همانطور که از نامش پیداست، سیم‌ها را به سهولت کوک می‌کند.
مضراب
در سنتور مانند بسیاری از سازهای زهی، از وسیله‌ای برای ضربه‌زدن به سیم‌ها استفاده می‌شود. مضراب را می‌توان وسیله‌ای مانند آرشه در ویولون دانست. نوازنده با در دست داشتن این قطعه چوبی و ضربه زدن به سیم‌ها، صدا تولید می‌کند. معمولا در قسمت بالای مضراب، قطعه نمدی کوچکی چسبانده می‌شود تا صدای ملایم‌تری تولید کند. اگر قصدتان آموزش و فراگیری سنتور است یا در ابتدای راه هستید، اولین گام شما یادگیری نحوه درست گرفتن مضراب است.
ویژگی های یک سنتور خوب
این اولین پرسشی است که در ذهن هر هنرجو و علاقمند به یادگیری سنتور ممکن است، شکل بگیرد. اما بگذارید ابتدا با طرف منفی مسئله روبرو شویم یا به عبارتی:
چه سنتوری را نخریم؟- گام اول: به جعبه سنتور با دقت نگاه کنید. در هیچ قسمتی از جعبه سنتور نباید شکستگی و ترک وجود داشته باشد. حتی اگر جعبه از بهترین چوب‌ها ساخته شده باشد، تنها یک ترک کوچک کافی است که نظرتان را برای خرید ساز عوض کنید.
- گام دوم: پس از وارسی چشمی، سنتور را روی دست بگیرید و مسطح بودن بالا و پایین آن را با دقت چک کنید. اگر سطح صافی در دسترس‌تان قرار دارد سنتور را روی آن قرار داده و چک کنید که کاملا صاف باشد. متوجه این نکته باشید که سنتور تازه ساخت نباید انحنا داشته باشد. یک انحنای کوچک به تدریج می‌تواند باعث ترک شده و ساز را بی‌استفاده کند.
- گام سوم: پل‌ها و سایر اجزای ساز باید در جای خود محکم باشند. کنده شدن یا به اصلاح لق بودن اجزا می‌تواند باعث بروز مشکل شود. برای تشخیص این امر سنتور را به آرامی تکان دهید. ساز نباید هیچ صدای اضافه‌ای بدهد.
- گام چهارم: حالا ساز را روی یک سطح صاف گذاشته و تمامی اجزا را به آرامی لمس کنید. تمامی اجزای فلزی شامل سیم‌ها، گوشی، سیم گیر و مفتول‌ها باید کاملا سالم باشد. هرگونه اثری از زنگ زدگی، قرمز شدن، خرابی و زبر شدن فلز، می‌تواند روی کارکرد ساز تاثیر منفی داشته باشد. اگر اجزای ساز زنگ زدگی داشته باشد، باید یقین داشته باشید در ساخت سنتور از اجزای فلزی ارزان قیمت و بی‌کیفیت استفاده شده‌است. حالا تمامی حفره‌ها و سوراخ‌های چوبی ساز را با دقت لمس کنید. حتی خرابی و خردشده‌گی‌های کوچک در سطح چوب می‌تواند تاثیر زیادی روی صدای ساز داشته باشد. پس به سالم بودن چوب در این نقاط توجه کنید.
- گام پنجم: گول نخورید. در صورت وجود هرکدام از علائم بالا از خرید سنتور خودداری کنید. حتی اگر ساز مورد نظر گارانتی فروش داشته باشد. سنتور به جز در موارد خاص، معمولا ساز قابل تعمیری نیست. مضراب‌های زیبا، خاتم کاری یا جعبه‌های چوبی مرغوب نمی‌تواند دلیل بر مناسب بودن ساز باشد.
چه سنتوری برای خرید مناسب است؟
- گام اول: یک سنتور خوب در نگاه نخست، شکل منظمی دارد و جای چسب یا رنگ روی ساز وجود ندارد.
- گام دوم: سعی کنید مقاومت گوشی‌ها را امتحان کنید. گوشی‌ها در یک ساز خوب، حد متعادلی از استحکام را دارند. در واقعی خیلی سفت یا خیلی شل نیستند.
- گام سوم: در یک ساز مناسب تمامی اجزای فلزی از فولاد ضد زنگ ساخته شده‌اند.
- گام چهارم: ضخامت صفحه‌های بالا و پایین جعبه سنتور، باید مناسب باشد. در یک ساز خوش صدا معمولا ضخامت این صفحات بیش از پنج میلی‌متر نیست.
- گام پنجم: سعی کنید در انتخاب سنتور از سازی با رنگ‌های تیره استفاده کنید. معمولا در ساخت این ساز از چوب گردو استفاده می‌شود. اما می‌توان از سایر چوب‌ها نیز استفاده کرد.
- گام ششم: در هنگام خرید یک دیاپازون همراه داشته باشید. این به شما کمک می‌کند تا دریابید کوک سنتور از حد معمول بیشتر یا کمتر نباشد. توجه داشته باشید اگر فروشنده، ساز را تنها نیم پرده بیشتر یا کمتر کوک کرده باشد، خیلی از اشکالات سنتور ممکن است از دید خریدار مخفی شود.
- گام هفتم: در قسمت آخر به گوشی‌های سنتور دقت کنید. یک سنتور خوش ساخت مطمئنآ گوشی‌های مناسبی دارد و جای چکش کاری روی آن ها دیده نمی‌شود.
در آخر سعی کنید هنگام خرید و انتخاب ساز از استاد و آموزگار یا فرد با تجربه‌ای کمک بگیرید و حتما پیش از خرید، صدای ساز را با کوک مناسب امتحان کنید.